Trong kho tàng kinh nguyện của người Công Giáo Việt Nam, không biết tự bao giờ đã lưu truyền một bản tuyên xưng và hướng dẫn đời sống đức tin, được các tín hữu đọc vào mỗi Chúa Nhật cũng như những ngày lễ trọng, lễ cả trong năm, đó chính là: Kinh Nghĩa Đức Tin, hay còn gọi là Kinh Ngày Chúa Nhật Hôm Nay. Tình cờ một hôm, tôi tìm lại kinh này trong cuốn “Mục lục”: Thiên Chúa Thánh Giáo - Nhựt Khoá[1] mới tái bản, không biết do ai in lại, nơi Kinh Nghĩa Đức Tin, trang 42, có câu: “chúng tôi hiệp nhau kính lạy thờ phượng Chúa, không khen cảm tạ ơn Chúa...”. Đang khi đó, nguyên văn là khong khen. Chứng tỏ người in lại sách này không hiểu nghĩa từ khong khen là gì. Để hiểu chữ này, thiết nghĩ chúng ta nên tìm hiểu các chữ khen, khong, ngợi và những từ ghép của chúng.

1.1. KHONG là chữ Nôm啌, có 3 nghĩa: (1) đt. Khen, dùng lời ca ngợi cái hay cái đẹp của người: “Từ nay quốc mạch lâu xa, Kẻ khong thịnh trị người ca thái bằng (Thiên Nam Ngữ Lục[2]). “Xem thôi kẻ vịnh người khong, Hoa trôi nét bút ngọc ròng lời tao” (Ngọc Kiều Lê[3]). (2) dt. Cái khoen: Khong sắt. “Khong bẹt” (từ lóng chỉ cái khóa vòng bạc, cũng như nói “khánh vọt” chỉ cái khánh bằng vàng): “Thế ‘khánh vọt’ với ‘khong bẹt’ đâu?” (Bỉ vỏ)[4]. (3) tt. Ốm (gầy), nhỏ. Theo nghĩa này phát sinh các từ: khong khảy tt. Dong dảy, nhỏ thó: Bộ khong khảy; khong khỏng tt. Dong dỏng, ốm và hơi cao: Khong khỏng cao.

1.2.                        KHEN đt. có 6 chữ Nôm: , 𠳦 ,𠸦,񠂕,񣜸,񣜽, chỉ có một nghĩa là “Đánh giá tốt”[5], “ca ngợi”[6], “tán dương, ca tụng, dùng lời ca ngợi cái hay cái đẹp của người”[7], hay “nói lời tâng đỡ vì tài năng, vì công nghiệp; lấy làm hay giỏi”[8]. Ví dụ: Đáng khen, khá khen; “Khen ai khéo tạc cảnh cheo leo” (Hồ Xuân Hương, Đèo Ba Dội); “Cam sành chê đắng chê hôi, Hồng rim chê lạt, cháo bồi khen ngon” (Ca dao); “Khen phò mã tốt áo” (Thành ngữ).

1.3.                        NGỢI (đt.) có 3 chữ Nôm:𠿿, 𡃛, 𡅷. Có 2 nghĩa: (1) Nghĩa hẹp: Khen, dùng lời ca ngợi cái hay cái đẹp của người: “Mấy vần thơ cũ ngợi hoàng hoa” (Trần Trùng Quang, Tiễn Nguyễn Biểu đi sứ), “Chép vào sử kí thơ xanh ngợi rằng” (Việt Sử Diễn Âm[9], c. 1045).(2) Nghĩa rộng: Ngâm vịnh, tức là gợi, kể ra bằng lời văn, câu thơ: “Đã thiên ngợi nhớ, lại chương ngâm sầu” (Phan Trần[10]). “Khi khóe hạnh, khi nét ngài, Khi ngâm ngợi nguyệt, khi cười cợt hoa” (Kiều, c. 1213-1214).

2. Từ ghép của khen, khong, ngợi.

Các từ điển xưa[11] cho thấy các từ đơn khen, khong, ngợi được kể là những từ thuần Việt, đều có cùng một nghĩa với chữ khen, tức là “dùng lời ca ngợi cái hay cái đẹp của người”. Ba từ này có thể kết hợp thành 6 từ ghép như sau: khen khong, khen ngợi, khong khen, khong ngợi, ngợi khen, ngợi khong.

Sau đây, chúng tôi xin dài dòng trích dẫn từ các bản văn thơ và kinh nguyện cổ xưa để thấy việc sử dụng các từ ghép này trước khi nêu ra những nhận xét về chúng.

“Con hiền cha mẹ an tâm. Một nhà khen ngợi, nghìn năm bia truyền” (Gia Huấn Ca).

“Một đội ơn cùng khen ngợi Chúa con mà thôi” (Sách kinh địa phận Hải Phòng-Bùi Chu-Thái Bình (viết tắt: SKBC), Kinh Cám ơn tắt, tr. 49).

“Mình vua bước xuống sân đền, Cầm tay Phụng Hiểu khong khen bảo rằng” (TNNL, c. 4881-4882).

“Thượng hoàng nghĩ ngợi khong khen, Chàng này cả dậy ắt nên thân người” (TNNL, c. 5549-5550).

“Ra vào vừa được sáu đông, Huệ hoàng nắc nỏm có lòng khong khen” (TNNL, c. 5629-5630).

“Vua cùng chư tướng hội binh, Khong khen Quốc Tuấn nên danh tướng tài” (TNNL, c. 6539-6540).

“Khá khong khen Khâm Từ có đức, Làm mẫu nghi tiếng nức sáu cung” (Thiên Nam Minh Giám[12], Thuận Hoá, 1994, c. 409-410).

“Đệ trình ông xiết khong khen, Giá này lầu hạc đình liên cũng nhường” (Hoa Tiên[13], c. 331-332).

“Nước duềnh Hán Việt đòng rửa sạch, Khúc nhạc từ réo rắt khong khen” (Chinh Phụ Ngâm Khúc[14] , c. 381-382).

 “Sáng nhiều quá cho thanh âm vời vợi, Thơm dường bao cho miệng lưỡi khong khen.” (Hàn Mặc Tử, Ave Maria).

“Hoa vươn lên cho mầm sống bao phen, Người đi ở, đều khong khen cảm tạ” (P. Tình, Những đóa hoa trại Cognin).

“Ta đây khác cõi nói tiếng riêng, Nghe lời giảng khong khen Thiên Chúa” (Sách kinh Giáo phận Quy Nhơn, Kinh Tán Tụng Ngôi Cao Thiên Chúa, tr. 297).

“Cho ngày sau chủ chăn và đoàn chiên được hiệp vầy cùng nhau trên đất phước mà tán tụng khong khen Chúa đời đời. Amen” (Nhựt khóa, Tân Định, Sài Gòn 1965, Kinh nguyện cho hàng linh mục, tr. 213-214).

“Xin làm cho tôi đặng về quê thật ở đó đặng hiệp vầy cùng các thánh Thiên Thần đặng hiệp làm một cùng vua Đavít mà tán tạ khong khen danh Chúa đời đời chẳng cùng. Amen” (Nhựt khóa, Tân Định, Sài Gòn 1965 (viết tắt: NKTĐ), Lãnh Thánh Thể kinh kì - Kì tứ hậu, tr. 277):

“đặng sum vầy cùng nhau ở trên thiên đàng mà tán tạ khong khen danh Chúa, lại đặng hưởng phước cùng nhau đời đời chẳng cùng. Amen”. (NKTĐ, Lãnh Thánh Thể kinh kì - Kì ngũ hậu tr. 285).

“thì đặng cả lòng trông cậy ngày sau sẽ thấy Chúa tôi tỏ tường, sẽ ngồi một bàn cùng các thánh thiên đàng, hưởng một phước cảm tạ khong khen một Chúa Ba Ngôi đời đời chẳng cùng. Amen” (NKTĐ, Lãnh Thánh Thể tiền kinh, tr. 237):

“Vũ tạ múa may tiên dưới động, Thơ ca khong ngợi khách trên đời” (Hồng Đức Quốc Âm Thi Tập[15], 63b, tr.261).

“Trọng trả lời kiên cường khẳng khái. Giặc chém rồi cũng phải ngợi khen” (Đại Việt Sử Lược Diễn Ca[16], c. 2309-2310).

 “Làm nên trọng chức cao quyền. Trong ngoài ai chẳng ngợi khen bậc hiền” (Gia Huấn Ca).

“Đã nên có nghĩa có nhân. Trước sau trọn vẹn, xa gần ngợi khen” (Kiều, c. 2909-2910).

“Lạy Chúa, xin hãy mở miệng lưỡi con ra thì con sẽ cao rao những lời ngợi khen Chúa” (SKBC, Kinh Sấp Mình, tr. 13).

 “cùng thờ lạy kính mến ngợi khen và hát mừng sự mầu nhiệm Rất Thánh này đời đời chẳng cùng. Amen” (SKBC, Kinh Mình Thánh, tr. 67).

“cho đến khi con đã lên thiên đàng ngợi khen hát mừng những sự thương xót Đức Bà đời đời. Amen” (SKBC, Kinh viếng Đức Bà Maria, tr. 69).

“Xin làm cho từ Bắc chí Nam cực vang dội một tiếng: Ngợi khen Trái tim Chúa vì đã mua chuộc ơn cứu rỗi cho chúng con” (SKBC, Kinh Dâng loài người cho RTTT ĐCG, tr. 109).

“Tôi kính nhớ ngợi khen Đức Mẹ, Đã hưởng phần vui vẻ lạ thay” (SKBC, Kinh Văn Côi thập ngũ sự thi ca, tr. 135.136).

“Chúng con cám ơn Đức Chúa Giêsu cực tốt cực lành, cực vui cực sáng, mà thờ phượng ngợi khen Đức Chúa Giêsu” (SKBC, Kinh cầu Tên Rất Thánh ĐCG, tr. 196).

“Trái tim Đức Chúa Giêsu rất đáng ngợi khen mọi đàng” (SKBC, Kinh cầu Trái Tim Cực Thánh ĐCG, tr. 196).

“Đức Nữ rất đáng kính chuộng. Đức Nữ rất đáng ngợi khen” (SKBC, Kinh cầu Đức Bà, tr. 214).

“Cho ngày sau được lên thiên đàng mà hưởng phúc trọng ấy, cùng tạ ơn ngợi khen và mến đức Chúa Giêsu đời đời chẳng cùng. Amen” (SKBC, Kinh kính Tên Cực Trọng ĐCG, tr. 237).

“Lại còn chép để dòng dòng, Bốn câu vịnh sử ngợi khong nên lời” (Việt Sử Diễn Âm[17], c. 1085-1086).

“Dưới trên kính trọng, trong ngoài ngợi khong” (Song Tinh Bất Dạ[18], c. 2048).

“Lầu cao một tiệc quỳnh dao. Xiết nào nghênh kính, xiết nào ngợi khong” (Lưu Nữ Tướng[19], c. 1109-1110).

2.      Nhận xét về các từ ghép của khen, khong, ngợi.

3.1. Khen khong, khen ngợi, khong khen, khong ngợi, ngợi khen, ngợi khong là những từ ghép đẳng lập[20]. Cả 3 thành tố: khong, khen và ngợi có vai trò bình đẳng và có ý nghĩa tương tự nhau, do đó đã xảy ra trường hợp bấp bênh về trật tự của các thành tố này (tương tự trường hợp bảo đảm - đảm bảo, đơn giản - giản đơn, tranh đấu - đấu tranh).

Vì không hiểu nghĩa chữ khong nên có người[21] coi từ khong khen là từ láy, tức là loại từ ghép mà các thành tố trực tiếp kết hợp lại với nhau chủ yếu là theo quan hệ ngữ âm (hoặc thanh điệu, hoặc phụ âm đầu, âm giữa hay âm cuối vần) mà thôi. Ngày nay, trong khi những từ khen khong, ngợi khong, khong khen, khong ngợi đã trở thành từ cổ[22], thì hai từ khen ngợi và ngợi khen vẫn còn được sử dụng rộng rãi. Để lý giải hiện tượng này, theo chúng tôi đó là do hiện tượng mất nghĩa của chữ khong. Khi tra một số tự điển lớn[23] hiện nay, chúng tôi đã không thấy có mục từ này nữa.

Theo PGS Vương Lộc[24] để giải thích hiện tượng mất nghĩa ở một yếu tố trong từ ghép cần dựa vào sự so sánh các tiếng địa phương với nhau để tìm cách giải đáp. Ví dụ, ở ngôn ngữ toàn dân thì cộ trong xe cộ, núc trong bếp núc, chằm trong chằm vá, trưa trong ruộng trưa, rú trong rừng rú, vv... đều đã mất nghĩa. Nhưng ở các địa phương cộ còn có nghĩa là một thứ xe không bánh do trâu bò kéo (Đô Lương); núc còn có nghĩa là ông đầu râu (Huế); chằm còn có nghĩa là may (Nghệ An, Huế); trưa còn có nghĩa là đám ruộng mạ (Nghệ An), rú còn có nghĩa là núi (Nghệ An). Do đó có thể nghĩ rằng từ ghép láy nghĩa chính là loại từ được cấu tạo bằng cách kết hợp hai yếu tố gần nghĩa thuộc hai tiếng địa phương khác nhau để tạo ra một đơn vị có khả năng hiểu được trên một địa bàn rộng lớn hơn. Tách riêng ra từng yếu tố thì tất nhiên sẽ có vùng hiểu, nhưng cũng có vùng không hiểu.

Trường hợp các từ ghép với yếu tố khong mà chúng ta đang xét ở đây, cũng theo PGS Vương Lộc[25], chữ khong có nguồn gốc từ tiếng Tày-Nùng khoong: có nghĩa là khen. Vì có nguồn gốc từ vùng đông bắc Bắc bộ Việt Nam[26], yếu tố khong không có tầm quan trọng phổ biến về mặt ý nghĩa như yếu tố khen hay ngợi trong ngôn ngữ toàn dân, do đó yếu tố khong bị mờ nghĩa dần, đưa đến mất nghĩa hoàn toàn như hiện nay.

3.2. Việc mượn hẳn một từ trong ngôn ngữ khác, đem kết hợp với một yếu tố có sẵn của mình để tạo ra từ mới trong tiếng Việt không phải là hiếm. Ví dụ: Mượn từ garde (canh giữ, bảo vệ) trong tiếng Pháp, kết hợp với từ canh, chúng ta có từ canh gác. Nếu Hán Việt được mượn chủ yếu trong từ vựng khoa học, thì tiếng Tày (Thái, Nùng...) lại được mượn chủ yếu trong ngôn ngữ nói, đời thường mà nhiều người nghiễm nhiên coi đó là từ thuần Việt. Nhân đây chúng tôi cũng muốn nêu thêm một vài từ khá quen thuộc, thỉnh thoảng ta hay gặp, mà nhiều người cho rằng đây là dấu vết của tiếng Tày-Nùng trong tiếng Việt[27]: Bản làng, hú gọi, thuộc làu, chó má, mặt nạ. Chúng tôi tra nơi quyển Từ Điển Tày-Nùng - Việt[28] thấy ghi:

Bản:      Làng, xóm:      tọn mà bản: dọn về làng.

Làu:      Thuộc lòng:     toọc làu: đọc thuộc lòng.

3.3. Nói đến chữ khen chúng tôi không thể không nhắc đến cách dùng chữ này trong hai bản văn bất hủ của Cụ Phạm Trạch Thiện[29] là Văn Côi Thánh Nguyệt Tán Tụng Thi Ca và Nghinh Hoa Tụng Kỳ Chương là hai ca vãn hát dâng hoa đã được phổ biến rộng rãi trong khắp các cộng đoàn họ đạo từ Bắc chí Nam, được nhiều nhà nghiên cứu trân trọng tham khảo và được nhiều nhạc sĩ Công Giáo hưởng ứng mô phỏng, sáng tác, như một đề cương mang tính giáo khoa mẫu mực:

- Trong Văn Côi Thánh Nguyệt Tán Tụng Thi Ca, thay vì dùng 5 chữ khen, tác giả đã dùng 2 chữ khong khen, ngợi hát, 2 chữ ngợi khen và 1 chữ tạ khen rất linh hoạt và tinh tế:

Cảm nhớ khong khen công cứu thục,...

- Trong Nghinh Hoa Tụng Kỳ Chương, thay vì dùng 6 chữ khen, tác giả đã dùng những chữ khong khen, ngợi khen, ngợi mừng và sánh khen xen lẫn với nhau:

mọi loài đáng phải khong khen bội phần. (c. 19-20)

Vốn hằng chầu chực xin điều ngợi khen. (c. 23-24)

Hình dong ơn phúc kính tâu ngợi mừng. (c. 79-80)

Trăm hoa khôn khá sánh khen được nào. (c. 83-84)

Đã cho con mọn ngây thơ ngợi mừng. (c. 103-104)

Đời sau lại được ngợi khen hát mừng. (c. 111-112)

Bên cạnh những từ ghép khen khong, khen ngợi, khong khen, khong ngợi, ngợi khen, ngợi khong còn có những từ đồng nghĩa như ca ngợi, ngợi ca, ca tụng, tụng ca, ca khen, khen khao, chúc tụng, tán tụng, tán dương, biểu dương, xiển dương... là những từ ghép song tiết nhịp đôi rất dễ đọc, đã được các thế hệ Công Giáo tiền bối sử dụng trong các bài thơ, khúc hát, ca vịnh, ca vãn hay kinh nguyện theo cách vừa linh hoạt trong ngữ nghĩa, vừa tinh tế trong sắc thái biểu cảm đã góp phần gìn giữ và phong phú hoá vốn từ của dân tộc.

Ngẫm lại việc nhiều người ngày nay đã không hiểu nghĩa chữ khong khen nên đã sửa thành không khen trong Kinh Nghĩa Đức Tin khi in lại sách kinh hoặc đưa lên trên các trang mạng, chúng tôi không khỏi ngậm ngùi chạnh nhớ lời than thở của Nhà thơ Lê Đình Bảng[30]: “Vâng, cái vốn hiếm quý ấy đã và đang rơi rớt, nhạt nhoà, thậm chí sẽ bị khâm liệm chôn vùi trước nhịp đời đô thị công nghiệp hoá và một khi lớp người gác cửa quá khứ qua đi, không ai kế thừa, chẳng ai quan tâm, đầu tư, lưu giữ”. Than ôi!

Lm. Stêphanô Huỳnh Trụ